4.2 Pacifisme en de heilige oorlog

De theorie van de rechtvaardige oorlog is ontstaan door de discussie over het gebruik van geweld: wanneer mag een land geweld gebruiken? Wanneer mag een land ten oorlog trekken? Deze vragen zijn eeuwenoud en kennen een lange ontstaansgeschiedenis binnen de Katholieke. Kerk

Bij het spreken over oorlog en vrede kunnen verschillende posities ingenomen worden. Twee voorbeelden hiervan zijn: ‘pacifisme’ en ‘de heilige oorlog’.

OPDRACHT. Verbind de juiste term met de juiste uitleg.

Gebruik deze woorden: Pacifisme - Heilige oorlog

OPDRACHT. Denk na over de visie van het pacifisme. Wat vind jij van deze houding? Waarom?

4.3 De theorie van de rechtvaardige oorlog

Het pacifisme en de theorie van de heilige oorlog zijn twee uitersten. We gaan nu kijken naar een mogelijke tussenpositie, waarbij het gebruik van geweld op basis van bepaalde voorwaarden wel toegestaan is: ‘de theorie van de rechtvaardige oorlog’.

Wat betekent ‘rechtvaardig’? En wat betekent ‘onrechtvaardig’? Rechtvaardig betekent ‘het juiste, eerlijk’. ‘Rechtvaardig zijn’ wil zeggen dat je eerlijk en betrouwbaar bent. Onrechtvaardig is net het omgekeerde: iets wat oneerlijk of onjuist is. Een voorbeeld hiervan is armoede: het is een onrechtvaardigheid dat bepaalde kinderen in de wereld honger moeten lijden, terwijl andere kinderen voldoende, of zelfs een overschot aan eten krijgen.

In de loop van de geschiedenis werd een traditie ontwikkeld en verder uitgewerkt naargelang context, tijd en plaats, over het gebruik van geweld en oorlog. Deze ontwikkeling kreeg de naam ‘theorie van de rechtvaardige oorlog’. Hierbij is het gebruik van geweld op basis van bepaalde voorwaarden wél toegestaan.

Het is belangrijk om te onthouden dat dé theorie van de rechtvaardige oorlog eigenlijk niet bestaat. Het is een traditie doorheen de tijd waarbij, naargelang de tijd en plaats, antwoorden werden gegeven over het gebruik van geweld en oorlog. Discussies over de voorwaarden van ‘een rechtvaardige oorlog’, zijn van alle tijden. Deze theorie kan dus ook veranderen doorheen de tijd, zelfs vandaag nog.

Hoe kunnen we deze theorie van de rechtvaardige oorlog begrijpen? Wil de theorie van de rechtvaardige oorlog zomaar het gebruik van geweld en oorlog toestaan? Zorgt deze theorie ervoor dat oorlog, militaire interventie en geweld ‘normaal’ worden?

De theorie van de rechtvaardige oorlog is een theorie die bepaalde voorwaarden omschrijft (afhankelijk van context, tijd en plaats) voor het aangaan van een gewapend conflict en het gebruik van geweld. Deze voorwaarden zijn bedoeld om oorlog en geweld zoveel mogelijk te vermijden.

De theorie van de rechtvaardige oorlog wil dus oorlog en geweld zoveel mogelijk voorkomen en indijken. Het geeft een overzicht van voorwaarden om in concrete omstandigheden na te gaan of het gebruik van geweld en oorlog wel te rechtvaardigen valt.

In het algemeen worden vandaag de volgende voorwaarden gesteld voor het starten van een gewapend conflict binnen de theorie van de rechtvaardige oorlog. Pas wanneer al deze zes voorwaarden aan bod komen in een bepaalde situatie, is oorlogsvoering ‘gerechtvaardigd’:

1. Rechtvaardige zaak: oorlog mag alleen gevoerd worden om een rechtvaardige reden, en niet uit eigenbelang. Er moet een grondige rechtvaardige reden zijn om tot oorlog over te gaan. Oorlog moet gericht zijn op het herstellen van de vrede.

2. Eerlijke bedoeling: de bedoeling achter de oorlog moet juist en eerlijk zijn. Het moet gericht zijn op een eerlijk en juist doel: namelijk het herstel van de vrede. Er mogen geen onrechtvaardige bijbedoelingen zijn, zoals bijvoorbeeld het redden van de eigen economie of het veroveren van een nieuw stuk land.

3. Volstrekt laatste middel: geweld en oorlog moeten zoveel als mogelijk vermeden worden. Oorlog kan alleen een laatste redmiddel zijn. Men moet eerst alle andere geweldloze(re) middelen geprobeerd hebben om een conflict op te lossen.

4. Redelijke kans op slagen: als men ten oorlog wil trekken, moet er een redelijke kans op slagen zijn om het doel te bereiken: vrede. Soldaten, maar ook burgers, mogen niet onnodig lijden en/of sterven.

5. Evenredigheid: de mate van geweld mag niet groter zijn dan het kwaad dat bestreden moet worden. De gebruikte middelen moeten in verhouding staan tot het doel dat de oorlog nastreeft.

6. Bevoegd gezag: oorlog mag alleen worden aangegaan en gevoerd door een wettige autoriteit. Een autoriteit is een erkende regering, het politiek gezag van een gemeenschap die instaat voor het welzijn van de bevolking.

OPDRACHT. Lees de zes voorwaarden van de theorie van de rechtvaardige oorlog en beantwoord de volgende vraag:
Denk jij dat deze voorwaarden voldoende zijn om oorlog te vermijden? Waarom wel/niet?

Wat denkt de Katholieke Kerk hierover?

Wat denkt de Katholieke Kerk (vandaag) over de theorie van de rechtvaardige oorlog? Binnen de Katholieke Kerk, heeft deze theorie zowel in het verleden als vandaag nog steeds een grote invloed op het denken over oorlog en vrede.

Vanuit het perspectief van de Katholieke Kerk, moeten oorlog, militaire interventie en geweld blijvende verontrustende gedachten zijn. Ook het tegengaan van allerlei vormen van onrecht en onderdrukking is een allereerste bezorgdheid. Christenen moeten niet enkel geweld en oorlog zoveel mogelijk voorkomen, ook moeten zij opkomen voor de rechten, vrijheden en het welzijn van slachtoffers van geweld.

Het gaat voor de Katholieke Kerk niet zozeer om een rechtvaardige oorlog, maar om een rechtvaardige vrede! Er moet ook gebouwd worden aan een rechtvaardige samenleving waar geweld en onderdrukking niet bestaan

OPDRACHT. Hoe kan de theorie van de ‘rechtvaardige oorlog’ begrepen worden in de katholieke traditie?

Het is een theorie die elk gebruik van geweld veroordeelt.

Het gebruik van geweld en het aangaan van oorlog om het katholieke geloof te verspreiden en te beschermen wordt door deze theorie gerechtvaardigd.

Deze theorie is niet bedoeld om geweld zomaar goed te keuren. Het is een manier om eerst te zoeken naar vreedzame oplossingen in een conflict en om het gebruik van geweld en oorlog te vermijden.

OPDRACHT. Lees de onderstaande stellingen en kies de stelling die jou het meeste aanspreekt. Ben je het eens of oneens met deze stelling? Waarom?

• “Oorlog is nooit gerechtvaardigd.”
• “Vrede kan alleen bestaan als er ook oorlog bestaat.”
• “Doe in een oorlog nooit iets wat achteraf de verzoening onmogelijk zal maken.”
• “Een wereld zonder geweld is niet realistisch.”
• “Geweld begint of stopt bij jezelf.”
• “Zelfs in tijden van vrede, is het voor een land belangrijk om te investeren in wapens.”
• “Je eigen leven wagen voor onbekenden in een vreemd land is zinloos.”
• “De theorie van de rechtvaardige oorlog laat het gebruik van geweld zomaar toe.”

4.4 Samenvatting

In dit schema kan je een samenvatting terugvinden van de belangrijkste begrippen uit deze module.

Woordenlijst

Heilige oorlog
Bij het spreken over de idee van een ‘heilige oorlog’ wordt bedoeld dat het gebruik van geweld in het kader van bepaalde, religieuze, doeleinden wordt aanvaard. Dit concept wordt vaak als tegenovergestelde geplaatst ten opzichte van het (radicaal) pacifisme.

Pacifisme
Pacifisme is een houding van geweldloosheid die alle vormen van geweld en oorlog afkeurt. Het belangrijkste doel in deze visie is de vrede, die uitsluitend bereikt kan worden met vreedzame middelen en een houding van geweldloosheid.

Rechtvaardige oorlog
De theorie van de rechtvaardige oorlog is een theorie die bepaalde voorwaarden omschrijft (afhankelijk van context, tijd en plaats) voor het aangaan van een gewapend conflict en het gebruik van geweld. Deze voorwaarden zijn bedoeld om oorlog en geweld zoveel mogelijk te vermijden.

Rechtvaardige vrede
Geweld moet niet alleen uitgesteld en vermeden worden. Er moet ook gebouwd worden aan een rechtvaardige samenleving waar geweld en onderdrukking afwezig zijn. Tijdens conflicten moet er bovendien niet alleen gedacht worden aan een oplossing van het conflict zelf, maar ook aan de gevolgen ervan, zodat een duurzame vrede mogelijk is. Dit is het concept van de rechtvaardige vrede.

Rechtvaardig/onrechtvaardig
Rechtvaardig(heid) betekent ‘het juiste, eerlijk’. Rechtvaardig zijn wil zeggen dat je eerlijk en betrouwbaar bent. Onrechtvaardig(heid) is net het omgekeerde: iets wat oneerlijk of onjuist is. Een voorbeeld hiervan is armoede: het is een onrechtvaardigheid dat bepaalde kinderen in de wereld honger moeten lijden, terwijl andere kinderen voldoende, of zelfs een overschot aan eten krijgen.

Bibliografie

AMNESTY INTERNATIONAL, Rechtvaardige oorlog, https://www.amnesty.nl/encyclopedie/ rechtvaardige-oorlog (toegang 12.05.2020).
BIJBEL IN 1000 SECONDEN, Vrede, http://www.bijbelin1000seconden.be/menu/tiki-index. php?page=Vrede#Spreken_over_vrede (toegang 12.05.2020).
D. POLLEFEYT (ed.), Caleidoscoop 4. Handboek leerling, Mechelen, Plantyn, 2009.
J. VERSTRAETEN, Van rechtvaardige oorlog naar prudent pacifisme. Het kerkelijke vredesdenken van 1963 tot heden, in R. BURGGRAEVE, J. DE TAVERNIER, L. VANDEWEYER (ed.), Van rechtvaardige oorlog naar rechtvaardige vrede: katholieken tussen militarisme en pacifisme in historisch-theologisch perspectief, Leuven, Universitaire pers Leuven, 1993, p. 91-92.
PIXABAY, Pixabay, https://pixabay.com/nl/ (toegang 09.07.2020).
R. BOUDENS, De houding van het kerkelijk magisterium en de internationale katholieke vredesbewegingen (1878-1960), in R. BURGGRAEVE, J. DE TAVERNIER, L. VANDEWEYER (ed.), Van rechtvaardige oorlog naar rechtvaardige vrede: katholieken tussen militarisme en pacifisme in historisch-theologisch perspectief, Leuven, Universitaire pers Leuven, 1993, p. 15-17.
R. BURGGRAEVE & J. DE TAVERNIER (ed.), Is God een Turk?: Nationalisme en religie, Leuven, Davidsfonds, 1995.
R. BURGGRAEVE & J. DE TAVERNIER (ed.), Strijden op de weg van Jahwe, God, Allah? De 'heilige oorlog' in het Oude Testament, Westers christendom en islam, Leuven, Acco, 1989, p. 23-27.
R. BURGGRAEVE, De christelijk geïnspireerde vredesethiek in het spanningsveld tussen pacifisme en rechtvaardige oorlog van 1963 tot heden, in R. BURGGRAEVE, J. DE TAVERNIER, L. VANDEWEYER (ed.), Van rechtvaardige oorlog naar rechtvaardige vrede: katholieken tussen militarisme en pacifisme in historisch-theologisch perspectief, Leuven, Universitaire pers Leuven, 1993, p. 253-271.
R. BURGGRAEVE, J. DE TAVERNIER, L. VANDEWEYER (ed.), Van rechtvaardige oorlog naar rechtvaardige vrede: katholieken tussen militarisme en pacifisme in historisch-theologisch perspectief, Leuven, Universitaire pers Leuven, 1993.
R. BURGGRAEVE, J. DE TAVERNIER, L. VANDEWEYER, Inleiding, in R. BURGGRAEVE, J. DE TAVERNIER, L. VANDEWEYER (ed.), Van rechtvaardige oorlog naar rechtvaardige vrede: katholieken tussen militarisme en pacifisme in historisch-theologisch perspectief, Leuven, Universitaire pers Leuven, 1993, p. 7-14.
R. BURGGRAEVE, Pacifisme: de politiek van Jezus? De betekenis van Jezus' uitspraken over geweldloosheid en de vijandsliefde voor een christelijke geïnspireerde ethiek en politiek van vrede, Leuven, Acco, 1987.
S. WALRAEVENS, Dossier Oorlog en Vrede, in Tertio, nr. 1004, 8 mei 2019.
UNSPLASH, Unsplash. Photos for everyone, https://unsplash.com/ (toegang 06.07.2020).
VAN DALE, betekenis 'pacifisme', https://www.vandale.nl/gratis-woordenboek/nederlands/ betekenis/pacifisme#.XrpP_GgzZPY (toegang 12.05.2020).
W. SMIT, Terrorisme en rechtvaardige oorlog: recht en onrecht in tijden van terreur, Antwerpen, Garant, 2007, p. 52-69.
WIKIPEDIA, Augustinus Van Hippo, https://nl.wikipedia.org/wiki/Augustinus_van_Hippo (toegang 12.05.2020).
WIKIPEDIA, Just War Theory, https://en.wikipedia.org/wiki/Just_war_theory (toegang 12.05.2020).
WIKIPEDIA, Thomas van Aquino, https://nl.wikipedia.org/wiki/Thomas_van_Aquino (toegang 12.05.2020).