2.1 Inleiding tot de video

Twee jongens, terwijl ze aan het vissen zijn aan de kust van een afgelegen Grieks eiland, praten over de vluchtelingen* die hun eiland overspoelen. Zijn de vluchtelingen* gevaarlijk omdat ze een ander geloof en een andere natie hebben? Is het Gods wil dat ze verdrinken, net zoals de Egyptenaren die Israël achtervolgen in het verhaal van Exodus*? Plots zien de jongens een boot met vluchtelingen* de kliffen van de kust raken en beginnen te zinken. Wat zullen de jongens doen? Zullen ze hen helpen of niet, en wat komt er uit?

2.2 Video als uitgangspunt

2.2.1 Vragenlijst begrijpend kijken

Beantwoord volgende vragen op basis van de video die je hebt gezien.

1. Waarom wilden de jongeren de vluchtelingen eerst niet helpen?

1. Ze hadden een ontmoeting met vrienden en wilden geen tijd verliezen.
2. Ze geloofden dat vluchtelingen een gevaar zijn voor hun eigen land.
3. Het werd donker en ze moesten naar huis gaan.
4. Ik weet het niet/ geen antwoord

1. Grieken en Syriërs
2. Egyptenaren en Grieken
3. Egyptenaren en Joden
4. Ik weet het niet/ geen antwoord

1. De Egeïsche Zee
2. De Rode Zee
3. De Middellandse Zee
4. Ik weet het niet/ geen antwoord

1. Omdat de gelovigen op deze manier hun vertrouwen in de enige God en Redder van de mensheid uitdrukken
2. Omdat God gewelddadig is en hen straft die Zijn wil niet doen.
3. Omdat God rechtvaardig is en Zijn rechtvaardigheid soms alleen door geweld kan worden afgedwongen.
4. Ik weet het niet/ geen antwoord

1. van alle mannen en vrouwen houdt ongeacht hun afkomst, geloof of sociale status
2. enkel van hen houdt die in Hem geloven
3. als een vader hen straft die Zijn kinderen - dit zijn de gelovigen – kwaad doen en hierbij ook geweld kan gebruiken.
4. Ik weet het niet/ geen antwoord

2.2.2 Discussiethema’s

Deze video vormt voor de leerlingen de inleiding voor de lessen rond “Heilige teksten ontmoeten: teksten over geweld”. Na de video is er ruimte voor volgende discussiepunten:

1. Waarom wordt God in de Bijbel voorgesteld als iemand die gewelddadig optreedt?
2. Misschien willen deze heilige teksten dat we nog iets anders begrijpen, een diepere betekenis, zoals bijvoorbeeld in het verhaal van Exodus…
3. Welke ingesteldheden moeten we in het oog houden wanneer we teksten van de Bijbel lezen?

2.3 Wat moet ik weten om dit Bijbelverhaal te bestuderen.

2.4 Landkaart

2.4 De doortocht door de Rode Zee.

2.4.1 Tekst uit het Oude Testament (Exodus* 14: 1-31 - Willibrordvertaling 1995)

De heer sprak tot Mozes: ‘Zeg de Israëlieten dat zij omkeren en hun kamp opslaan voor Pi-Hachirot, tussen Migdol en de zee. Voor Baäl-Sefon moet u aan de zee uw kamp opslaan. […] Toen de farao naderde, zagen de Israëlieten ineens dat de Egyptenaren hen achterna gekomen waren. Hevige angst maakte zich van hen meester en zij riepen luid tot de heer. […] Mozes antwoordde het volk: ‘Vrees niet en blijf volhouden: dan zult u zien hoe de heer u vandaag nog zal redden. Want vandaag ziet u de Egyptenaren nog, daarna zult u ze niet meer zien, nooit meer! De heer zal voor u strijden; zelf hoeft u geen vinger uit te steken.’ Toen sprak de heer tot Mozes: […] Beveel de Israëlieten verder te trekken. Uzelf moet uw hand opheffen, uw staf uitstrekken over de zee en haar in tweeën splijten. Dan kunnen de Israëlieten over de droge bodem door de zee trekken. Ik ga de Egyptenaren halsstarrig maken, zodat zij hen achterna gaan. En dan zal Ik mijn heerlijkheid bewijzen ten koste van de farao en heel zijn legermacht, zijn wagens en zijn wagenmenners. De Egyptenaren zullen weten dat Ik de heer ben, als Ik mijn heerlijkheid bewijs ten koste van de farao[…]Toen strekte Mozes zijn hand uit over de zee en de heer liet die hele nacht door een sterke oostenwind de zee terugwijken. Hij maakte van de zee droog land en de wateren splitsten. Zo trokken de Israëlieten over de droge bodem de zee door, terwijl de wateren links en rechts van hen een wand vormden. De Egyptenaren zetten de achtervolging in; alle paarden van de farao, zijn wagens en zijn wagenmenners gingen achter de Israëlieten aan de zee in. […] Toen sprak de heer tot Mozes: ‘Strek uw hand uit over de zee, dan zal het water terugstromen over de Egyptenaren, hun wagens en hun wagenmenners.’ Mozes strekte zijn hand uit over de zee, en toen het licht begon te worden vloeide de zee naar haar gewone plaats terug. En omdat de Egyptenaren er tegenin vluchtten dreef de heer hen midden in de zee. 28Het water dat terugvloeide overspoelde de wagens en de wagenmenners, heel de strijdmacht van de farao die de Israëlieten op de bodem van de zee achterna was gegaan. Er bleef er niet één gespaard. De Israëlieten trokken over de droge bodem van de zee, terwijl de wateren links en rechts van hen een wand vormden. Zo redde de heer op deze dag Israël uit de greep van Egypte; Israël zag de Egyptenaren dood op de kust liggen. 31Toen Israël het machtige optreden van de heer tegen Egypte gezien had, kreeg het volk ontzag voor de heer; zij stelden vertrouwen in de heer en in Mozes, zijn dienaar.

2.4.2 Oefeningen

In de volgende oefeningen verwerken de leerlingen de Bijbelse tekst. Ze identificeren woorden en passages die God voorstellen als een God die handelt met geweld. Vervolgens onderzoeken ze waarom de Bijbelse schrijver God als gewelddadig en wraakzuchtig voorstelt.
Oefening 1
Met welk adjectief zou jij de God omschrijven die je in de tekst hebt ontmoet?

Oefening 2
Zoek en onderlijn in het Bijbelfragment uitdrukkingen die Gods toorn tegenover de Egyptenaren weergeeft.

Oefening 3
Zoek en onderlijn in dezelfde tekst zinnen die de redenen voor Gods gewelddadig optreden weergeven

Het Bijbels verhaal dat we gelezen hebben, beschrijft een God die geweld gebruikt tegen mensen. Laten we het volgende tekstfragment samen lezen en proberen te begrijpen waarom de Bijbelse schrijver God op deze manier voorstelt. Zit er in de tekst een diepere betekenis?

Probeer de volgende vragen te beantwoorden wanneer je weet dat historische feiten van het Oude Testament eeuwen na de feitelijke gebeurtenissen werden opgeschreven door de Bijbelse schrijvers.
Tot op welk niveau zijn deze gebeurtenissen nauwkeurig beschreven?
Zijn ze overdreven omdat ze feitelijk een ander doel hebben?
Wat is dan de bedoeling van zo een schrijven?

2.5 Verkend, onderzocht en geleerd.

… Verkend … onderzocht … geleerd

Het verhaal van de doortocht door de Rode Zee uit het Oude Testament (Exodus 14:1-31) bevat taferelen van geweld. Het is geweld dat God gebruikt tegen de Egyptenaren, waarbij Hij hen van de aardbodem wegvaagt en zo het volk van Israël redt van zijn achtervolgers. Wanneer we dit verhaal letterlijk nemen, vertelt het over een God die één bepaald volk begunstigt en geweld gebruikt tegen een ander volk en vernietiging brengt.

De kern van het verhaal vond plaats in historische gebeurtenissen in de 13de eeuw voor Christus, maar de tekst zelf werd pas veel later opgeschreven, namelijk in de 6de en 5 de eeuw voor Christus. De bedoeling van de tekst op te schrijven was niet om deze gebeurtenissen – die generaties lang mondeling generaties lang waren doorverteld - historisch te gaan vastleggen of onderzoeken. We bedoelen dan met ‘historisch vastleggen’ een zeer juiste en objectieve weergave van een gebeuren in de modern zin van het woord,. Maar het opschrijven wijst op een aanvoelen van de schrijvers dat deze verhalen een diepe betekenis hadden voor hun volk in die tijd. Mensen uit deze tijd – 5de en 6de eeuw voor Christus - maakten al deel uit van een goed ontwikkelde samenleving, ze leefden in steden en de levensomstandigheden waren erg verschillend van deze uit het verhaal. Daarom nemen we aan dat deze Bijbelse referenties ons geen exacte historische informatie aanbieden in de modern zin van het woord maar eeuwige theologische waarheden willen onthullen die waar blijven zolang er mensen op aarde zullen zijn.

De Bijbelse auteurs wilden de Ene, Enige en Almachtige God sterk grafisch weergeven zodat er geen twijfel meer zou zijn bij de lezer. Deze Ene, Almachtige God stond in scherp contrast met de zwakheid en zelfs de onechtheid van de heidense goden uit die tijd. De bedoeling van de schrijvers was dus het unieke karakter van hun God naar voren te brengen als almachtige beschermer en bevrijder. . Iedere keer wanneer men zich in moeilijke of dramatische omstandigheden bevond, was Hij aanwezig en redde Hij hen van ieder kwaad. Hun diepe overtuiging is dat ze deze ontberingen niet zonder hulp kunnen doorstaan maar dat God hen door zijn reddende tussenkomst beschermt in hun rechtvaardige strijd.

Wanneer we het verhaal van de doortocht door de Rode Zee en andere verhalen uit het Oude Testament op deze manier benaderen, kunnen we ook het belang van deze verhalen begrijpen voor onze tijd. We maken een onderscheid tussen de ‘heilsgeschiedenis’ die we in deze teksten vinden en eerder ‘objectieve geschiedenis’ die feiten beschrijft.

2.6 THet beeld van de ware God

Door de onderstaande vragen te beantwoorden, uitgaand van de video en de tekst van het Oude Testament, onderzoeken de leerlingen het beeld van God de Vader als een God van liefde voor alle mensen.

2.6.1 Oefening 1

In de video is er het fragment waar Yiorgos met zijn moeder praat over het redden van de vluchtelingen. Hij vraagt:” Mam, denk je dat God kwaad kan doen?’ waarop zij antwoordt: ‘Aangezien we Hem Vader noemen, kan ik me niet voorstellen dat Hij Zijn kinderen zou schaden.’

Wat betekent de uitspraak ‘God is de Vader’ voor een Christen? Wat zou het kunnen betekenen?

Op zoek naar een antwoord kan deze tekst uit het Nieuwe Testament ons helpen:

Jezus zegt ‘Jullie hebben gehoord dat er gezegd is: U zult uw naaste liefhebben en uw vijand haten. Maar Ik zeg jullie: heb je vijanden lief en bid voor wie je vervolgen, dan zullen jullie kinderen worden van je Vader in de hemel, want die laat zijn zon opgaan over slechten en goeden, en Hij laat het regenen over rechtvaardigen en onrechtvaardigen.’ (Mt. 5:43-45 – Willibrordvertaling 1995)

2.6.2 Oefening 2

God is de Vader voor alle mensen. Waarom hebben we dan, wanneer we ons bedreigd voelen door een vreemde of door het onbekende God, een sterke God nodig die ons beschermd en die hetgeen vernietigd wat ons bedreigd? Wanneer we bang zijn, wordt ons beeld van God maar ook het beeld van onze medemensen, beïnvloed door onze eigen onzekerheid. Hoe kunnen we dan omgaan met onze angst voor vreemden? Onderstreep in het volgende fragment de sleutelwoorden die een antwoord bieden op deze vraag. Verklaar ook je keuze.

Laten we terugdenken aan hetgeen we in de video hebben gezien: Yiorgos deelt de vrees van zijn vader voor de zogezegd ‘gevaarlijke’ vluchtelingen en denk daarbij aan het verhaal uit het Oude Testament. Aan het einde van het verhaal zien we hoe het contact en ontmoeting met de vluchtelingen de vrees doet verdwijnen en hoe er een gevoel van vriendschap en bekendheid groeit tussen de jonge mensen.

2.6.4 Conclusie 2

Volgens de Christelijke traditie is God …
… de Vader die van alle mensen houdt zonder uitzonderling of onderscheid. God De Vader, die Zelf Liefde is, roept ons op o om te houden van al onze medemensen, en zelfs van onze vijanden, ,indien we werkelijk Zijn kinderen willen zijn.

2.7 Feedback over vragenlijst

Beantwoord volgende vragen na ons klasgesprek. Vergelijk je antwoorden met dezelfde vragenlijst hierboven.

1. Waarom wilden de jongeren de vluchtelingen eerst niet helpen?

1. Ze hadden een ontmoeting met vrienden en wilden geen tijd verliezen.
2. Ze geloofden dat vluchtelingen een gevaar zijn voor hun eigen land.
3. Het werd donker en ze moesten naar huis gaan.
4. Ik weet het niet/ geen antwoord

1. Grieken en Syriërs
2. Egyptenaren en Grieken
3. Egyptenaren en Joden
4. Ik weet het niet/ geen antwoord

1. De Egeïsche Zee
2. De Rode Zee
3. De Middellandse Zee
4. Ik weet het niet/ geen antwoord

1. Omdat de gelovigen op deze manier hun vertrouwen in de enige God en Redder van de mensheid uitdrukken
2. Omdat God gewelddadig is en hen straft die Zijn wil niet doen.
3. Omdat God rechtvaardig is en Zijn rechtvaardigheid soms alleen door geweld kan worden afgedwongen.
4. Ik weet het niet/ geen antwoord

1. van alle mannen en vrouwen houdt ongeacht hun afkomst, geloof of sociale status.
2. enkel van hen houdt die in Hem geloven.
3. als een vader hen straft die Zijn kinderen - dit zijn de gelovigen – kwaad doen en hierbij ook geweld kan gebruiken.
4. Ik weet het niet/ geen antwoord

2.8 Aanvullende opdrachten: materiaal om het thema dieper te bespreken

Marc Chagall, De doortocht door de Rode Zee, 1955

Figure 2.7 Maria Yannakaki, Passage, 2016

2.9 Woordenschat

Verklarende woordenlijst van theologische begrippen, en informatie over historische personen en plaatsen.

Kanaän
Dit verwijst in het Oude Testament naar het land dat werd bewoond door de Israëlieten, maar ook door zijn “Kanaänitische” inwoners. In het Nederlands zeggen we ook “Fenicië” dat betekent ‘land van paars’ (Grieks) en komt van het belangrijkste exportproduct van de regio, een stof die wordt gebruikt om stoffen dieppaars te verven. Het land Kanaän is het beloofde land; de vervulling van Gods beloften aan het volk Israël door hen in staat te stellen zich in dit gebied te vestigen na hun vertrek uit Egypte.

Pasen (Christelijk):
De christenen hebben de oorspronkelijke joodse naam Pesach bewaard voor hun eigen viering. In het Nederlands zeggen we ‘Pasen’ of ‘Pascha’. Het Christelijk Pasen is de herdenking van Jezus Christus die door zijn kruisiging en opstanding de mens het vooruitzicht op leven en vrijheid van dood en kwaad in al zijn verschijningsvormen gaf. Christenen vieren het herstel van het leven in zijn geheel en de overwinning op de dood die door Jezus Christus werd gebracht.

Exodus
Het boek Exodus is het tweede boek van de Bijbel en de Hebreeuwse Heilige Boeken. Het behoort tot de historische boeken van het Oude Testament (Bijbel). Exodus, samen met de boeken Genesis, Leviticus, Numeri en Deuteronomium is de Pentateuch (of de Hebreeuwse wet (Thora - הרות .((In de Griekse vertaling van de Septuagint (LXX) kreeg het de naam “Exodus” omdat het centrale probleem de uittocht (Grieks: ex (uit) – odos (weg)) van de Israëlieten uit de slavernij in Egypte is. De hoofdrolspeler in Exodus is Mozes.

Merneptah (1224-1204 BCE)
Hij was de 3de zoon van Ramses II en zijn vrouw Isetnofret (en de 13de zoon van Ramses met zijn vrouwen). Met zijn leger achtervolgde Merneptah de Israëlieten naar de zee, maar hij kon hen niet verhinderen te vluchten.

Mozes
Charismatische persoonlijkheid van de Joodse natie en religie. Mozes was een leider, een held, een wetgever, een profeet en een middelaar tussen God en zijn volk. Hij leidde het volk van Israël naar de bevrijding van de Egyptenaren, waarbij hij de Rode Zee overstak en 40 jaar door de Sinaï-woestijn zwierf Volgens de joodse en christelijke traditie ontving Mozes de 10 geboden van God. Hij ontvangt speciale eer als profeet van zowel christenen als moslims.

Mondelinge traditie (van het Oude Testament)
woorden en verhalen die Joden, zowel mannen als vrouwen, tegen elkaar herhaalden buiten hun tenten in de woestijn en in hun huizen. De kern van deze verhalen is altijd de overtuiging dat God de grote hoofdrolspeler is in het menselijk leven. De meeste van deze verhalen werden overgebracht op manieren die gemakkelijk te ontcijferen waren: verhalen, afbeeldingen, citaten, gedichten. Zo werden ze onuitwisbaar in het geheugen van mensen gegraveerd en kon iedereen ze begrijpen. Eeuwen later warden deze verhalen vastgelegd en geleidelijk ontstond er een verzameling teksten die later de Thora werd en voor de christenen het Oude Testament.

Pesach (Joods):
Het woord Pesach betekent “doortocht”. Joden die Pesach vieren, herinneren het feit dat hun voorouders de Rode Zee overstaken en zo van de slavernij in Egypte naar vrijheid werden geleid.

Ramses II (1290-1224 v.Chr.):
Ook bekend als Ramses de Grote. Hij was de derde farao van de 19e dynastie van Egypte en de machtigste van alle Egyptische heersers.

De Rode Zee:
de smalle zeearm van de Indische Oceaan tussen NO. Afrika en ZW. Azië, waar de zee de oude Arabische Golf wordt. Ten tijde van het Exodus van de Israëlieten uit Egypte was de Rode Zee ook de Rietzee dat toen een meer was. Het noordelijke deel, ten westen van het Sinaï-schiereiland, wordt in het oudtestamentische boek Exodus genoemd. Het werd doorkruist door de Israëlieten, aangezien het gedurende een millennium alleen in de breedte en nooit in de lengte werd doorkruist.

Vluchteling
iemand die door omstandigheden of door geweld wordt gedwongen zijn of haar huis of vaste verblijfplaats te verlaten en toevlucht te zoeken in een vreemd land. Vaak gebruikt in het meervoud om te verwijzen naar mensen die zich in groep verplaatsen op de vlucht voor geweld, honger of andere omstandigheden.

Testament
De term betekent letterlijk de laatste uitdrukking van iemands wil in relaties tussen mensen, maar in de Bijbel wordt het gebruikt om een Hebreeuws woord te beschrijven dat “verdrag”, “alliantie” of “overeenkomst” betekent specifiek in de relatie tussen God (Gen. 9: 8; Ex. 15:18; 17: 1) en het volk Israël. (Ex. 19- 24). Het heeft tot doel de voorwaarden te scheppen voor de redding van de hele mensheid. De verantwoordelijkheid voor het aangaan van de overeenkomst ligt bij God, die de inhoud en voorwaarden bepaalt. Maar dit doet niets af aan de vrijheid van de mens, die vrij is om de overeenkomst te aanvaarden of af te wijzen. De overeenkomst voorziet in rechten en plichten voor zowel God (trouw aan beloften, liefde en bescherming voor zijn volk) als voor de mens (geloof in de Enige God en sociale rechtvaardigheid). Het verbond definieert dus niet een God-meester en mens-slaaf relatie, maar een vader-zoon relatie (Ex. 4:22).

Bibliografie en referenties

In deze lijst zijn ook de referenties opgenomen die gebruikt werden bij de voorbereiding van dit project. Referenties naar kunst en muziek zijn een meerwaarde die de leerlingen kunnen stimuleren tot een actieve lesdeelname.
Boeken
The Holy Bible, Old and New Testament, translated from the original texts, Athens: Hellenic Bible Society, 1997 [Η Αγία Γραφή, Παλαιά και Καινή Διαθήκη, Μετάφραση από τα πρωτότυπα κείμενα, Αθήνα: Ελληνική Βιβλική Εταιρία, 1997]
S. Agourides, History of the religion of Israel, Athens: Ellinika Grammata, 1995 [Σ. Αγουρίδης, Ιστορία της Θρησκείας του Ισραήλ, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 1995]
Anastassios (Yiannoulatos) Archbishop of Tirana, Co-existance, Athens: Armos, 2016 [Αρχιεπισκόπου Τιράνων Αναστασίου (Γιαννουλάτου), Συνύπαρξη, Αθήνα: Αρμός, 2016]
J. Daniélou, Essai sur le mystère de l’histoire, Paris: Les Éditions du Cerf, 1982 [J. Daniélou, Δοκίμιο για το Μυστήριο της Ιστορίας, μτφρ. Ξ. Κομνηνός, Βόλος: Εκδοτική Δημητριάδος, 2014]
R. Debray, God. An itinerary (trns J. Mehlman), London & New York: Verso, 2004 [Ρ. Ντεμπρέ, Ο Θεός: Μια ιστορική διαδρομή, μτφρ. Μ. Παραδέλη, Αθήνα: Κέδρος, 2005]
Ar. Emmanouil, Dictionary of Hebrew terms and names, Athens: Gavrielides, 2016 [Άρ. Εμμανουήλ, Γλωσσάρι Εβραϊκών όρων και ονομάτων, Αθήνα: Γαβριηλίδης, 2016]
R. Girard, La violence et le sacré, Editions Grasset, 1972 [Ρ. Ζιράρ, Βία και θρησκεία: Αιτία ή αποτέλεσμα; μτφρ. Α. Καλατζής, Εκδ. Νήσος, Αθήνα, 2017]
Ol. Grizopoulou – P. Kazlari, Old Testament, The prehistory of Christianity, Class A Religious Education (Teacher’s book), Athens: The Greek Organization for Publication of School Books (Ο.Ε.D.V.), not dated. [Ολ. Γριζοπούλου - Π. Καζλάρη, Παλαιά Διαθήκη, Η προϊστορία του Χριστιανισμού, Θρησκευτικά Α’ Γυμνασίου, Βιβλίο Εκπαιδευτικού, Αθήνα: Ο.Ε.Δ.Β., χ.χ.]
A. Kokkos et al., Education through the Arts, Athens: Metechmio, 2011 [Α. Κόκκος κ.ά., Εκπαίδευση μέσα από τις Τέχνες, Αθήνα: Μεταίχμιο, 2011]
M. Konstantinou, The Old Testament, Deciphering the universal human heritage, Athens: Armos, 2008. [Μ. Κωνσταντίνου, Παλαιά Διαθήκη, Αποκρυπτογραφώντας την πανανθρώπινη κληρονομιά, Αθήνα: Αρμός, 2008]
Th. N. Papathanassiou, “Anthropology, Culture, Praxis” in S. Fotiou (ed.), Terrorism and Culture, Athens: Armos, 2013 [Θ. Ν. Παπαθανασίου, «Ανθρωπολογία, πολιτισμός, πράξη», στο Σ. Φωτίου (επ.), Τρομοκρατία και Πολιτισμός, Αθήνα: Αρμός, 2013]
Th. N. Papathanassiou (ed.), Violence, religions and culture, Synaxis 98 (2006) [Θ. Ν. Παπαθανασίου (επ.), Η βία, οι θρησκείες και η πολιτισμικότητα, Σύναξη 98 (2006)]
W. Zimmerli, Grundriss der alttestamentlichen Theologie, Dritte, neu durchgesehene Auflage, W. Kohlhammer, 1978 [W. Zimmerli, Επίτομη Θεολογία της Π. Διαθήκης, μτφρ. Β. Στογιάννου, Αθήνα: Άρτος Ζωής, 1981]
L. Zoja, La morte del prossimo, Torino: G. Einaudi, 2009 (Greek translation Μ. Meletiades, Athens: Itamos, 2011) [L. Zoja, Ο θάνατος του πλησίον, μτφρ. Μ. Μελετιάδης, Αθήνα: Ίταμος, 2011]
Dictionary of Modern Greek Language (https://bit.ly/305zcoE)
Kunst en muziek
Moses and the Hebrews crossing the Red Sea, pursued by Pharoah: Dura-Europos synagogue,
303 B.C., https://www.flickr.com/photos/24364447@N05/16425564146
Mark Chagall, The Crossing of the Red Sea, https://richardmcbee.com/writings/contemporaryjewish- art/item/chagall-and-the-cross
Ivanka Demchuk, Crossing the Red Sea, https://www.etsy.com/listing/563765092/crossing-thered- sea-original-print-on?ref=landingpage_similar_listing_top-2&pro=1&frs=1
Bartolo di Fredi, The Crossing of the Red Sea, Collegiate Church of San Gemignano, Italy, Fresco, 1356, https://www.christianiconography.info/Wikimedia%20Commons/redSeaBartolo.html
E. Marnay, E. Gold & P. Boone, «Exodus», (song), sung by Edith Piaf, https://safeyoutube.net/ w/45HE
James Pinkerton, Crossing the Red Sea, 2019, https://fineartamerica.com/featured/crossing-thered- sea-james-pinkerton.html
Raphael Posterazzi, Moses Crossing The Red Sea (1483-1520), St. Peter’s Basilica, Vatican City, https://remnantculture.com/wp-content/uploads/pillaroffire.jpg
Maria Yannakaki, Passage [Μαρία Γιαννακάκη, Πέρασμα] 2016, https://www.lifo.gr/guide/ arts/3614